Το φαράγγι του Φαγάνου
Φαγάνος ονομάζεται η χαράδρα που σχηματίζεται μεταξύ του Αίπους και της Πηγανιάς στην οποία «γεννιέται» ο χείμαρρος Αρμένης.
Το τοπωνύμιο πιθανά οφείλεται στο όνομα Παγάνος που με μετατροπή του π σε φ γίνεται Φαγάνος και σημαίνει τον μη Χριστιανό, τον άπιστο, το κακό πνεύμα. Παγανοί και Παγανά λέγονται οι Καλλικάτζαροι, τα κακά πνεύματα του δωδεκαημέρου και η συσχέτιση προφανώς γίνεται λόγω του απόστασης από κατοικημένη περιοχή και της μορφολογία του εδάφους. Κατά τον Γ. Ζολώτα, Παγάνα έλεγαν στη Χίο επί Γενουατών την περίπολο που σχημάτιζαν οι γεωργοί, με σκοπό την προστασία των γεννημάτων, των καρπών κλπ. Επικράτησε το όνομα αυτό αφ΄ότου την περίπολο αυτή άρχισαν να απαρτίζουν ξένοι μισθοφόροι οι Παγάνοι. Παγάνα και Παγανιά ονομάζεται στη Χίο γενικά και το κυνήγι και ειδικά των περδίκων, χωρίς να θεωρείται πιθανή κάποια σύνδεση του τοπωνυμίου με το γεγονός αυτό. Μπορεί να θεωρηθεί όμως βάσιμη η άποψη των βοσκών της περιοχής σύμφωνα με την οποία σχετίζεται το τοπωνύμιο αυτό με τη λέξη φαγάνα, που καταπίνει τα νερά των βουνών που τροφοδοτούν τον χείμαρρο Αρμένη .
Το τοπωνύμιο πιθανά οφείλεται στο όνομα Παγάνος που με μετατροπή του π σε φ γίνεται Φαγάνος και σημαίνει τον μη Χριστιανό, τον άπιστο, το κακό πνεύμα. Παγανοί και Παγανά λέγονται οι Καλλικάτζαροι, τα κακά πνεύματα του δωδεκαημέρου και η συσχέτιση προφανώς γίνεται λόγω του απόστασης από κατοικημένη περιοχή και της μορφολογία του εδάφους. Κατά τον Γ. Ζολώτα, Παγάνα έλεγαν στη Χίο επί Γενουατών την περίπολο που σχημάτιζαν οι γεωργοί, με σκοπό την προστασία των γεννημάτων, των καρπών κλπ. Επικράτησε το όνομα αυτό αφ΄ότου την περίπολο αυτή άρχισαν να απαρτίζουν ξένοι μισθοφόροι οι Παγάνοι. Παγάνα και Παγανιά ονομάζεται στη Χίο γενικά και το κυνήγι και ειδικά των περδίκων, χωρίς να θεωρείται πιθανή κάποια σύνδεση του τοπωνυμίου με το γεγονός αυτό. Μπορεί να θεωρηθεί όμως βάσιμη η άποψη των βοσκών της περιοχής σύμφωνα με την οποία σχετίζεται το τοπωνύμιο αυτό με τη λέξη φαγάνα, που καταπίνει τα νερά των βουνών που τροφοδοτούν τον χείμαρρο Αρμένη .
Η πλευρά της νότιας όχθης του Αρμένη, από εκεί που πηγάζει ο ποταμός μέχρι μια απόσταση τετρακοσίων και παραπάνω μέτρων, αποτελεί ένα σημαντικό υγρότοπο για τον Βροντάδο. Είναι μια νερομάνα όπως λέει ο λαός αφού απ΄αυτήν αναβλύζουν πηγές, όπως της Κλειδούς και πιο ψηλά η πηγή του Αγίου Δημητρίου.
Η αφθονία των νερών εξασφαλίζει στο μέρος αυτό πλούσια βλάστηση, όπυ ευδοκιμούν κάθε είσους δένδρα και φυτρώνουν χορτα και θάμνοι σε μεγάλη ποικιλία. Γιαυτό το μικρό αυτό καταπράσινο βοσκοτόπι δεν παρέμεινε ανεκμετάλλευτο από τους προγόνους μας για να προφυλάσσονται τα νεογέννητα ζώα από τις καιρικές συνθήκες του χειμώνα και να ξεχειμωνιάζουν τα κοπάδια σε ασφαλές και υπήνεμο μέρος
Η αφθονία των νερών εξασφαλίζει στο μέρος αυτό πλούσια βλάστηση, όπυ ευδοκιμούν κάθε είσους δένδρα και φυτρώνουν χορτα και θάμνοι σε μεγάλη ποικιλία. Γιαυτό το μικρό αυτό καταπράσινο βοσκοτόπι δεν παρέμεινε ανεκμετάλλευτο από τους προγόνους μας για να προφυλάσσονται τα νεογέννητα ζώα από τις καιρικές συνθήκες του χειμώνα και να ξεχειμωνιάζουν τα κοπάδια σε ασφαλές και υπήνεμο μέρος
Σκαρφαλώνοντας προς τα βορειοδυτικά και ανηφορίζοντας το βουνό σχεδόν κάθετα, συναντάς ένα άνοιγμα που σχηματίζουν δυο ογκώδεις βράχοι που λέγεται "του Βούκινου η πόρτα". Από εδώ αν φωνάξεις, ακούγεσαι στην απέναντι πλαγιά του Αγίου Δημητρίου, σαν να κρατάς βούκινο και η φωνή σου επαναλαμβάνεται δύο τρείς φορές, από την αντήχηση. Λόγω της φύση των πετρωμάτων σχηματίζονται πολλές σπηλιές όπως η "σπηλιά των περιστεριών" που βρίσκουν φωλιά τα αγριοπερίστερα και τα αγριοκότσυφα, και η "σπηλιά του Φαγάνου". Πρόκειται για μια μικρή σπηλιά με μήκος τέσσερα περίπου μέτρα, της οποίας η είσοδος ήταν κτισμένη με ξεροτρόχαλο τοίχο ύψους ενός μέτρου που χρησιμοποιούσαν οι βοσκοί για διανυκτέρευση. Πιο χαμηλά σε άλλη σχισμάδα βράχων σταυλίζοντας αγελάδες και γαΐδούρια.
Παρατηρώντας από αυτό το φυικό "μπαλκόνι" φαίνεται στο κέντρο της χαράδρας των περδίκων το νερό που δεν προορίζεται βέβαια μόνο για τις πέρδικες αλλά για όλα τα πλάσματα. Γιαυτό και οι τσοπάνηδες όταν συναντούσαν στάσιμο ή τρεχούμενο νερό έκαναν τον σταυρό τους, έπιναν και έλεγαν "Πίνει ο Χριστός πίνω εγώ, πίνουν χίλια πρόβατα και όποιος εκατούρησε νά΄χει χίλια κρίματα". Πιο πάνω διακρίνονται η μάντρα του Παντέλα και πιο αμυδρά στα δεξιά του Καμίτσου. Μετά από αυτή σε κάποια απόσταση βρίσκεται η Φουντάνα, ένα παλιό πηγάδι που χρησιμοποιούσαν οι τσοπάνηδες.
Πηγές:
- "Ο Βροντάδος και η Ιστορία του", Αντωνίου Χαροκόπου
- "Βρακάδες & άλλα ιστορικά & λαογραφικά του Βροντάδου", Γεωργίου Καλλίτση